Ötrofikasyon

Ötrofikasyon, kelime kökeni olarak Yunancada “iyi beslenmiş” anlamına gelen “eutrophos” sözcüğünden gelmektedir. Bataklılaşma ve göllerin yaşlanması (ölmesi) gibi ifadelerle de tanımlanabilen ötrofikasyon, aslında birbirini takip eden ve doğal oluşumundan çok hızlı bir şekilde meydana gelen süreçler zinciridir. Genelde göl, bataklık, gölet ve korunaklı kıyı alanlarında gözlemlenen bu olayın tetikleyicileri ise normalden fazla bir miktardaki bazı besin elementlerinin bu sistemlere girişidir. Besin elementlerinin fazlalığı ile özellikle mikroskobik algler (su yosunları) ve diğer serbest yüzen bitkiler normalden çok daha hızlı bir şekilde çoğalma eğilimi gösterirler ki buna “alg patlaması” da denir. Bu durum genelde su alanlarının yüzeyinde yemyeşil bir renk ile kaplanması ile kendini gösterir. Alglerin bu aşırı üremesi bir süre sonra toplu ölümlere ve bunların artıklarının su içerisinde bazı bakteriler tarafından parçalanması sürecini başlatır. Bu da o su sistemindeki çözünmüş oksijenin tükenmesine ve diğer canlıların ölümüne yol açar. Ayrıca, hem aşırı alg üremesi hem de organik atıklar nedeniyle su yüzeyinden içeriye güneş ışınlarının girmesi engellenmiş olur ki bu da sistemdeki fotosenteze dayalı üretimi sekteye uğratır. İşte tüm bu zincirleme çöküş olaylarının tümü birlikte ötrofikasyon olarak bilinir.¹

Oluşumuna göre doğal ve yapay (insan kaynaklı faaliyetler sonucu) olmak üzere ötrofikasyon iki grupta sınıflandırılabilir. Doğal ötrofikasyon, örneğin bir gölün yapısında bulunan bazı organizmaların ölümü sonucu organik atıkların (vücut parçaları ve kabuklarının) dipteki sedimentte birikmesiyle oluşur. Yapay ötrofikasyon ise evsel atıklar, endüstriyel atıklar ve tarımsal aktiviteler sonucu ortaya çıkan aşırı yoğunluktaki bazı besin elementelerinin neden olduğu ötrofikasyondur. Bu ikisi arasındaki en önemli fark ise oluşum süreleridir çünkü –elbette ki gölün büyüklüğü ve diğer faktörlere bağlı olarak büyük farklılıklar gösterir- doğal olanı yüzlerce ve hatta binlerce yıl sürmekteyken, yapay olanı ise onlarca yılda bile gerçekleşebilir. Özellikle göl ve bataklık gibi alanlarda genelde ötrofikasyona neden olan mavi-yeşil alglerden çoğu Anabaena, Aphanizomenon, Microcystis, Oscillatoria cinslerine ait türlerdir. Ötrofikasyonda etkili olan diğer etkenler arasında iklimin kurak geçmesi, aşırı buharlaşma, göl suyunun bir kanalla sulamada kullanılması veya gölü besleyen kaynakların başka amaçlarla kullanılarak azaltılması gibi çok sayıda faktör sayılabilir.²

Peki, tüm bu süreci başlatan bazı besin elementlerinin özellikle göl, bataklık ve diğer sulak alanlara normalden çok daha fazla miktarlarda girmesinin nedenleri ve bunların kaynağı nedir? Ötrofikasyon, bazı besin elementlerinin –bunlardan en önemlileri ve etkilileri fosfor ve azot bileşikleridir- rezervuar, göl ve nehirlerde yoğunlaşması sonucu biyolojik üretimin normalden fazla ve hızlı artış göstermesidir. Ötrofikasyona maruz kalan su varlıklarına, söz konusu bu besin elementleri hem noktasal hem de noktasal olmayan (diğer adı ile yayılı) kirletici kaynaklardan gelmektedir. Bunlardan noktasal kaynaklar, adı üzerinde, belirli ve genelde gözle görülebilen bir noktadan deşarj edilen, borularla su varlıklarına verilen, evsel veya endüstriyel atık sulardır. Buna karşılık yayılı kaynaklar ise daha çok tarımsal alanlarda yapılan gübreleme, katı atık depolama sahalarından sızan sular, evcil hayvan çiftliklerinden (büyükbaş, kümes ve küçükbaş) çıkan hayvan dışkıları ve atıkları ile yüzeysel akışla gelen organik ve inorganik sedimentlerdir.³

Ötrofikasyon sürecinin özellikle göl ekosistemlerindeki aşamaları ve yarattığı kirlilik seviyelerine göre göller üç farklı trofik grupta sınıflandırılırlar. Henüz ötrofikasyona uğramamış veya bu sürecin başında olan, derin ve temiz göller “oligotrofik”, ötrofikasyon sürecinin biraz ilerlemiş olduğu ve nispeten kirli sulara sahip göller “mezotrofik” ve ciddi boyutta kirlenmiş, sığ ve ötrofikasyonun son aşamalarında olan (yaşlanmış veya ölmüş göller) göller ise “ötrofik” olarak adlandırılırlar.⁴